حفاظت خاک ، حلقه ای از زنجیره مدیریت یکپارچه منابع آب

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری نقل‌نو، در سال ۲۰۱۳ میلادی ، مجمع عمومی سازمان ملل متحد روز ۵ دسامبر (۱۴ آذر ماه) را به عنوان روز_جهانی_خاک نامگذاری کرد. در این روز در سراسر کشورهای جهان و با هماهنگی سازمان فائو ، به منظور توجه و فرهنگ‌سازی حفظ این ماده حیاتی، برنامه‌ها و مراسم متنوعی صورت می‌گیرد. در ایران از ۱۱ تا ۱۷ آذر بعنوان هفته_خاک نامگذاری شده است.

نقش خاک در کره زمین به چهار وظیفه اصلی خلاصه می شود که شامل : محیطی برای رشد گیاهان ، محیطی برای جمع‌آوری ، تأمین و تصفیه آب ، اصلاح‌کننده دمای هوا و زیستگاه ارگانیسم‌ها ، است.

صرفنظر از کاربردهای متعدد این ماده حیاتی برای انسان ، از جمله امنیت غذایی بشر ، که پرداختن به انها در بضاعت نگارنده نیست ، از منظر صاحب این قلم به‌عنوان کارشناس مسائل آب ، رابطه حیاتی و گسترده ای بین خاک و منابع آبی وجود دارد و حفاظت خاک ، حلقه ای از زنجیره مدیریت_یکپارچه_منابع_آب محسوب می شود که به برخی موارد اشاره می شود :

۱- خاک به عنوان یک منبع ذخیره آب، بخشی از نزولات آسمانی را در خود نگهداری می کند و موجب عدم هدر رفتن آن از طریق تبخیر شده ، و ضمن تأمین بخشی از آب مورد نیاز گیاهان و محیط زیست ، بتدریج بخشی از این آب را در آبخوان های زیرزمینی ذخیره کرده تا در مواقع لازم از آن استفاده شود.

۲- در زمان بارش باران بویژه در بارش های با شدت زیاد ، ذرات خاک محافظت نشده از بستر خود جدا شده و همراه آب به پایین دست منتقل می شود. در این حال قدرت تخریبی سیلاب تشدید گردیده و اراضی ، تأسیسات و آنچه در مسیر سیلاب قرار دارد با شدت بیشتری تخریب می شود.

۳- پس از پایان سیل ، رسوبات به جا مانده از سیلاب ، مسیر رودخانه ها را انباشته و آبگذری آن‌ها را کاهش داده و پل‌ها را با مشکل مواجه می کند. این موضوع ضمن ایجاد خطر مضاعف سیل برای مجاورین ، برای لایروبی رودخانه و تنقیه پل‌ها نیازمند هزینه های سنگین و مستمر است.

۴- بشر برای استفاده نابهنگام از آب در زمان نیاز برای مصرف شرب ، صنعت و کشاورزی و نیز کنترل سیلاب ، سدهای زیادی در بستر رودخانه ها احداث کرده است. ته نشین شدن خاکی که از مناطق بالادست همراه آب به محل سدها می رسد ، موجب پر شدن مخزن سدها و کاهش و اتمام عمر مفید سدها شده و هزینه های عمده ای را بر جوامع انسانی تحمیل می کند.

عوامل متعددی مانند استفاده نامناسب از روشهای کشت، بی‌توجهی به کشت محصولات مناسب با هر منطقه و حوادث طبیعی ، خاک را به سوی فرسوده شدن پیش می‌برد. در این حالت از میزان مواد آلی آن که در تغذیه گیاه مؤثرند کاسته می‌شود، آب موجود در زیر ریشه گیاهان سریع‌تر تبخیر شده و گیاه برای ادامه حیات به چالش کشیده می‌شود.

میانگین جهانی فرسایش خاک سالانه حدود ۱۰ تن در هکتار است. در استان گلستان سالانه در مناطق جنگلی حدود ۶ تن و در اراضی کشاورزی سالانه تا ۱۷ تن در هکتار فرسایش خاک اتفاق می‌افتد (در غرب استان ۸ تن و در شرق استان ۳۵ تن در هکتار). میزان فرسایش خاک در اراضی شیبدار و بدون پوشش گلستان بیش از ۳۰ تن در هکتار است.

در نوار جنوبی استان گلستان از بندرگز تا مراوه‌تپه ۱۱۰ هزار هکتار اراضی زراعی کم بازده با شیب بیشتر از ۱۴ درجه وجود دارد که در حال حاضر به‌عنوان تهدیدی برای استان به شمار می‌روند چه آنکه از طرفی اراضی، تأسیسات و نقاط جمعیتی زیادی در استان که در پای این اراضی شکل گرفته‌اند، همواره در معرض سیلاب پر رسوب ناشی از بارندگی بر سطح این اراضی هستند و از سوی دیگر حجم بزرگی از خاک در بارش‌ها به آبراهه‌ها منتقل‌شده و در رودخانه‌ها و پشت سازه‌های تقاطعی و پل‌ها رسوب می‌کند و ظرفیت آبگذری رودخانه‌ها را کاهش داده و نیاز به لایروبی و ساماندهی رودخانه‌ها را افزایش می‌دهد و در زمان سیل موجب آب‌گرفتگی اراضی و تأسیسات پیرامون رودخانه‌ها می‌شود ونیز بخش زیادی از این رسوبات در دریاچه سدهای مخزنی و نیز پشت سدهای انحرافی رسوب‌کرده و با کاهش ظرفیت سدها، ضمن تأثیر منفی در برنامه‌ریزی آبگیری و مصرف آب سدها، عمر مفید سدها را کاهش می‌دهند .

اجرای طرح‌های آبخیزداری به‌ویژه در حاشیه روستاهای در معرض خطر، کاشت توامان درخت و بوته در اراضی شیبدار، اجرای اصول کشاورزی حفاظتی، تراس‌بندی کردن مزارع، کاشت محصولاتی مانند یونجه و گیاهان دارویی که با یک سال کاشت برای چندین سال به شخم نیاز ندارند، از کارهای مهم حفاظت خاک است.

در خاتمه ذکر این نکته ضروری است که با توجه به اینکه اراضی شیبدار استان گلستان در مناطقی واقع گردیده که از نظر اقلیمی بارندگی حدود ۵۰۰ میلی‌متر در سال را شاهد هستند، لازم است گونه‌های گیاهی را در نظر گرفت که نیاز آبی آن‌ها کمتر از ۵۰۰۰ مترمکعب در سال بوده و نیاز به آبیاری نداشته باشند.