نقش آفرینی نیروگاه‌های خرد برق‌آبی در مدیریت منابع آبی گلستان

یادداشت؛ سیدمحسن حسینی (برساووش)، کارشناس مسائل آب

به گزارش پایگاه خبری نقل‌نو،  امروزه انرژی برق نقش مهمی در اقتصاد دارد و بر توسعه پایدار و رفاه جوامع مؤثر است و بر افزایش تولید ناخالص داخلی تأثیر مستقیم دارد و یکی از مهم‌ترین شاخص‌های توسعه‌یافتگی هر کشور، در قالب مصرف سرانه برق آن نمود پیدا می‌کند.

ایران در حال‌ حاضر با ۹۵ هزار مگاوات ظرفیت نصب‌شده تولید برق، در غرب آسیا رتبه ۱ ، در آسیا رتبه ۵ و در جهان رتبه ۱۲ را از آن خود کرده است که از این میزان، با ظرفیت نصب‌شده بیش از ۱۲ هزار مگاوات “نیروگاه برقابی” (که حدود ۸۰ درصد آن مربوط به حوضه کارون بزرگ و دز است) ، رتبه ۲ منطقه غرب آسیا ، رتبه ۶ آسیا و رتبه ۱۹ جهان را به خود اختصاص داده است.

منابع عمده تولید برق در کشور ما انواع نیروگاه‌های حرارتی هستند که سهم ۸۱ درصدی در تأمین برق کشور را برعهده دارند و از آنجا که انرژی لازم برای تولید برق در این‌گونه نیروگاه‌ها از منابع نفت و گاز که از منابع غیرتجدیدپذیر هستند تأمین می‌شود، گذشته از هزینه جاری بالا، آلودگی زیست‌محیطی نیز از عوارض آن است که دانشمندان و تصمیم گیران را به فکر محدودسازی آن و گسترش نیروگاه‌های تولید برق پاک با حداقل هزینه جاری و بدون آلودگی زیست‌محیطی انداخته است.

ازجمله نیروگاه‌های پاک می‌توان به استفاده از انرژی باد، خورشید، برقابی، زیست‌توده ، ژئوترمال و امواج دریا اشاره کرد که در اصطلاح به آن‌ها نیروگاه‌های تجدیدپذیر اطلاق می‌شود. همچنین نیروگاه‌های هسته‌ای ای نیز در گروه نیروگاههای بدون آلایندگی به شمار می آیند.

نیروگاه‌های تجدیدپذیر که نیروگاه‌های برقابی در آن‌ها نقش برجسته‌ای دارند، نسبت به نیروگاه‌های غیر تجدید پذیر دارای مزایایی هستند ازجمله: صرفه‌جویی در مصرف سوخت‌های فسیلی و کمک به حفظ محیط زیست با توجه به انتشار نزدیک به صفر آلاینده‌ها و گازهای گلخانه‌ای، تولید برق پاک (کاهش حدود ۴ تن گاز محتوی کربن به ازای هر مگاوات ظرفیت)، کاهش چشمگیر در مصرف آب، حذف هزینه‌های سوخت و رقابت‌پذیر شدن هزینه تمام‌شده برق ، تنوع‌بخشی به منابع انرژی ، کمک به پیک سایی ونیز جبران محدودیت ظرفیت تولید و انتقال گاز طبیعی در کشور.

میزان تلفات برق در کل شبکه انتقال و توزیع برق ایران، گرچه از ۱۹ درصد در سال ۱۳۸۹ به ۱۲ درصد در سال ۱۴۰۳ رسیده، با این‌حال این میزان هنوز رقم بالایی است. لذا سرمایه‌گذاری در احداث نیروگاه به‌تنهایی نیازها را برآورده نمی‌کند و باید علاوه بر نیروگاه، شبکه انتقال و توزیع نیروی برق نیز توسعه یابد. لذا برای حذف تلفات برق، موضوع حذف خطوط انتقال برق پیش کشیده می‌شود. یعنی با احداث نیروگاه‌های کوچک تجدیدپذیر، نقش انتقال نیروی برق و متعاقب آن، تلفات برق مرتبط با آن حذف می‌گردد.

نیروگاه‌های کوچک تجدیدپذیر علاوه بر موارد گفته‌شده برای نیروگاه‌های تجدیدپذیر ، مزایای دیگری نیز دارند که ازجمله آن‌ها می‌توان به: تلفات کمتر در شبکه انتقال و توزیع برق به دلیل تولید در مجاورت محل مصرف، کاهش نیاز به احداث شبکه‌های جدید انتقال و توزیع برق، امکان استفاده از هر نوع منبع انرژی موجود در محل و نیاز کمتر به انتقال منابع انرژی، تأمین برق اضطراری در صورت بروز خاموشی در شبکه (جبران عدم پایداری شبکه)، ارتقاء امنیت عرضه برق و تاب‌آوری سیستم برق در شرایط جنگی و اقدامات خرابکارانه و بروز سوانح طبیعی همچون سیل، زلزله و ریزگرد، قابلیت اطمینان بیشتر به دلیل اتکا به تعداد زیادی مولدهای مستقل غیرمتمرکز، امکان تأمین برق کافی و باکیفیت در نقاط دوردست شبکه، امکان سرمایه‌گذاری توسط تعداد کثیری از آحاد جامعه و شرکت‌های کوچک، شکستن انحصار عرضه برق و در نتیجه رقابت بیشتر، بهره‌وری بیشتر، هزینه کمتر و برق ارزان‌تر برای مصرف‌کننده نهائی، امکان توسعه بازارهای محلی انرژی و برق، تحول اجتماعی در مناطق محروم و کمک به ایجاد اشتغال‌های جدید اشاره کرد.

از میان نیروگاه‌های کوچک تجدیدپذیر ، نیروگاه‌های برقابی کوچک مقیاس در مناطقی مانند استان گلستان که دارای منابع و مجاری متعدد آب است، از گزینه‌های مطلوب و نیز حلقه‌ای در زنجیره #مدیریت_یکپارچه_منابع_آب به شمار می‌رود که بدون آن که آب مصرف شود ، توان تولید برق را دارد.

نیروگاه‌های برقابی کوچک (SHP) (با ظرفیت کمتر از ۱۰ مگاوات) ، علاوه بر مزایای مذکور در نیروگاه‌های تجدیدپذیر و نیروگاه‌های کوچک تجدیدپذیر، واجد مزایای دیگری نیز هستند که برخی از آن‌ها عبارتند از: هزینه بهره‌برداری و نگهداری پایین، تولید مداوم انرژی در مسیرهای جریانی و بادوام، امکان سرمایه‌گذاری توسط بخش خصوصی، توانایی سرمایه‌گذاری بخش خصوصی متناسب با ظرفیت نیروگاه، امکان اعطاء تسهیلات مالی توسط دولت، بومی‌سازی موفق و اقتصادی بخش قابل‌توجهی از فناوری‌های موردنیاز

در کشور، وجود نگاه تکلیفی و حمایتی وزارت نیرو به توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر، ایجاد مشاغل و منافع محلی و مشارکت در توسعه صنعتی، امکان عقد قرارداد به‌صورت BOO (احداث، تملک و بهره برداری) و خرید تضمینی برق تولیدی توسط دولت.

تولید انرژی برقابی نیاز به بسترهایی دارد و پتانسیل‌هایی مانند کانال‌ها و خطوط لوله پایاب سدها، خطوط انتقال آب شرب، شبکه کانال‌های آبیاری و زهکشی و پتانسیل مسیر رودخانه‌ها به‌صورت جریانی، از عمده آن‌ها به شمار می‌رود.

استان گلستان دارای ویژگی‌های ژئومورفولوژیکی و هیدرولوژیکی برای تولید انرژی برقابی است که مورد اشاره قرار می‌گیرد:

۱- وجود تأسیسات آبی و مخازن و سدها: در استان گلستان ۱۴ سد بزرگ مخزنی شامل کوثر، شهید چمران، بوستان، گلستان، شهید ایمری، شهید قربانی، نگارستان ، وشمگیر، شهید دستغیب، کرند، دانشمند، اینجه‌برون، تالاب – سد آلماگل و تالاب – سد آلاگل و سه سد تنظیمی لاستیکی در مسیر گرگانرود به نام‌های گنبد، دیگچه و خواجه نفس احداث شده و در دست بهره‌برداری است. سدهای در دست‌ساخت نرماب ، آقدکش ، مختومقلی فراغی(چایلی) و میرداماد و سد در دست مطالعه بهارستان (قره چای رامیان) نیز می توانند از ظرفیت‌های بالقوه احداث نیروگاه‌های جدید برقآبی کوچک ، هرچند به صورت مقاطعی از سال ، باشند.

۲- وجود تأسیسات متعدد انتقال آب شرب در استان که تأمین آب شهرها و مجتمع‌های روستایی را برعهده دارند که می‌توانند به‌عنوان ظرفیت‌های بالقوه احداث نیروگاه‌های جدید برقابی کوچک به شمار آیند.

۳- وجود رودخانه‌های متعدد و با جریان دائمی با پتانسیل اختلاف ارتفاعی مناسب چند هزار متری و در نتیجه شیب مناسب رودخانه‌ها: در حوضه گرگانرود شامل زیرحوضه‌های : ساری سو، زاو، آجی سو، دوغ، اوغان، قلی تپه، نرماب، چلی چای، خرمارود، قوری چای، سیاه جوی، زرین گل، کبود وال، محمدآباد، جعفرآباد و قرن‌آباد، حوضه آبریز قره‌سو شامل زیرحوضه‌های: گرمابدشت، نومل، باغ گلبن، زیارت، طول چشمه، توشن، انجیراب، شصتکلاته، کفشگیری، نوچمن، شموشک، نامن، میاندره، ایلوار، بالا جاده، پلنگ کرس، غاز محله و زوار دشت، حوضه آبریز شرق خلیج گرگان شامل زیرحوضه‌های: سرکلاته (کارکنده)، باغو، سرمحله، کوه صحرا، گز، وطنا، مزنگ و نوکنده. حوضه آبریز نکارود علیا شامل: سرشاخه‌های چهارباغ، شاهکوه، رینو، باریک آب، ترودبار، پایین رودبار و گلدین دره و زیر حوضه‌های حوضه آبریز اترک سفلی از ظرفیت‌های بالقوه احداث نیروگاه‌های جدید برقابی کوچک هستند ضمن آنکه بسیاری از زیرحوضه‌های فوق‌الذکر، خود دارای سرشاخه‌های فرعی دارای جریان قابل‌توجه هستند. در برخی از این رودخانه ها در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ مطالعات امکان سنجی توسط شرکت آب منطقه ای انجام شده و نزدیک به ۱۰۰ نقطه مناسب تشخیص داده شده است.

۴- وجود دریای خزر و انرژی‌های نهفته در امواج آن نیز می‌تواند به‌عنوان منبع در دسترس دیگر برای احداث نیروگاه‌های برقابی موردتوجه باشد.

با توجه به مطالب فوق ، به نظر می‌آید که صدها نقطه قابل احداث نیروگاه‌های برقابی کوچک (و حتی متوسط) در استان گلستان وجود دارد که با برنامه‌ریزی و تصمیم مسئولان مرتبط و همت سرمایه‌گذاران ، می‌تواند با مطالعه و اجرای مناسب ، ظرفیتی بالغ‌بر ۱۰۰۰ مگاوات برق پاک و با مزایای پیش گفته برای استان ایجاد کرده و ثروتی عظیم را نصیب استان و ساکنان آن نماید. انشالله.

سیدمحسن حسینی (برساووش)، کارشناس مسائل آب